Izbor bikova, koji se koriste u stadu, je jedna od najvažnijih odluka koje farmer može da donese.
Priplodnjaci se procenjuju fenotipski (izgled), genotipski (njihov genetski potencijal) i po performansama (efikasnost ishrane, ultrazvuk trupa, itd.). Bikovi imaju najveći uticaj na genetski potencijal stada, a prema Iowa State University, ekonomska dobit može biti bar 15 % veća ukoliko se u stadu koriste nadprosečni bikovi u odnosu na na one koji su ispod proseka.
Očekivane razlike kod potomstva (Expected Progeny Difference) daju procenu genetskog potencijala njihovih roditelja. Treba sistematski pristupiti odabiru oca, uključujući korišćenje i razumevanje: EPD koeficijenta, podataka o performansama, rezultata pregleda zdravlja i ispravnosti uzgoja, dodatnih indeksa, pedigrea, informacija koje su date u fusnoti kataloga, kao i vizuelne ocene životinje.
Prvi korak kod kupovine bikova (živih životinja ili semena) je sledeći:
Treba odrediti ciljeve koje želite da ostvarite u svom stadu, kao i da se utvrdi da li se te osobine mogu poboljšati genetskim unapređenjem. Kriterijumi za izbor, mogu da variraju u zavisnosti od pojedinačnih ciljeva ili planiranog parenja. Lakoća teljenja je važna osobina kada je cilj da se uzgajaju junice za remont, dok se kod starijih krava planirano parenje može obavljati priplodnjacima koji popravljaju prirast teladi do zalučenja, kvalitet trupa, itd. Odabir samo jedne osobine kao selekcijski cilj, ili izbor bika zasnovan na samo jednoj osobini, treba izbegavati, jer to može dovesti do izraženosti samo te osobine u stadu.
EPD – Expected progeny difference:
Životinje unutar jedne rase mogu se upoređivati po genetskom potencijalu da unaprede određenu specifičnu osobinu korišćenjem koeficijenta EPD. Udruženja odgajivača svake rase ponaosob, izračunavaju EPD statističkim metodama.
Tabela 1: Najčešće korišćeni EPD koeficijenti
Proračuni su izvedeni iz podataka o performansama životinje, u kombinaciji sa podacima njenog oca, majke, braće, sestara i sopstvenog potomstva.
Istraživanja su procenila da je EPD devet puta precizniji kao sredstvo selekcije, nego jednostavno poređenje izmerenih masa i njihovih numeričkih odnosa. EPD se mere u jedinicama osobina, kao što su funte. Na primer, očekuje se da će potomci bika sa EPD od +70, za osobinu masa kod zalučenja (WW) u poređenju sa bikom sa +60 (WW) EPD, biti 10 funti teža ako se pari sa istom grupom krava u istim uslovima.
U Tabeli 1., navode se neki od najčešće korišćenih EPD koeficijenta. U upotrebi su i dodatni EPD koeficijenti, koji se odnose na različite osobine, uključujući: godišnji prirast, temperament, ocena kvaliteta nogu živih grla (jako bitno zbog najčešće pašnjačkog načina držanja i velikih razdaljina koje životinje dnevno prelaze), kao i dodatne karakteristike polutki – trupa posla klanja, i još mnogo toga.
Preciznost i EPD koeficijenti dopunjeni rezultatima genomske analize:
EPD koeficijenti postaju pouzdaniji i tačniji tokom vremena, kako se prikuplja više podataka o sopstvenim performansama bika, a posebno podaci o njegovom potomstvu. EPD ima i svoju meru tačnosti. Kada se čita EPD rezime, postoji i indeks tačnosti (ACC) u rasponu od 0 – 1 (100% tačno). Ako je vrednost bliža 1, postoji veća pouzdanost u osobini koja je naznačena.
Mladi, netestirani bikovi, koji još nemaju podatke o potomcima, imaju nižu tačnost EPD od testiranih bikova koji imaju po nekoliko stotina podataka. Niske vrednosti tačnosti ne znače da je otac lošeg kvaliteta, to samo znači da su njihovi EPD indeksi manje pouzdani, kao i da će se menjati kako budu pristizali dodatni podaci o performansama. Ocena tačnosti omogućava farmeru da donese odluku koliko želi da rizikuje u svom selecijskom radu, korišćenjem bikova sa nižom ili višom pouzdanošću.
Bikovi sa genomskim testom imaju EPD pouzdanost kao da su evidentirani podaci njihovih 28 potomaka. Genomski testirani bikovi daju bolju predpostavku sopstvenog kvaliteta u poređenju sa genomski ne testiranim. Vrednosti EPD bikova sa genomskim testom nisu obavezno nadmoćnije od bikova koji nisu genomski testirani, ali su njihovi EPD tačniji.
Prosečan EPD rase:
Važno je napomenuti da svaka rasa ima prosečan EPD za određenu osobinu, i da ona nije obavezno nula. Tokom godine, EPD se često preračunava, a ovi proseci se ažuriraju i objavljuju na veb stranicama Udruženja određenih rasa. Na primer: ako bik ima EPD za WW pri rođenju od +1,9, a prosek rase je +1,1, predviđa se da će telad bika težiti +0,8 funti više od proseka rase. Upoređujući bika sa prosečnim EPD po osobinama za određenu rasu, proizvođač zna za koje osobine je bik iznad ili ispod proseka.
Korišćenje EPD-a za određivanje genetske vrednosti bika:
EPD koeficijenti se koriste za predviđanje ekonomskog rezultata prilikom prodaje potomstva određenog bika. Da bi se odredila razlika u vrednosti realizacije potomstva dva bika, najbolje je uzeti u obzir trenutne tržišne cene i koristiti preporučeni odnos broja krava po jednom biku, u prirodnom parenju, a to je 1:25. Dakle, jedan bik bi mogao teorijski da proizvede 25 teladi godišnje i da ostane u sistemu uzgoja – pripustu, četiri godine.
Tabela 2. Poređenje dva bika korišćenjem njihovih EPD koeficijenata
Tumačenje tabele 2:
- Životinje osemenjene bikom A imaju lakša teljenja od životinja osemenjenih bikom B, što potvrđuje i EPD koeficijent za masu teleta na rođenju, koji nam govori da su telad bika A lakša 2.5 Lbs (funti) od teliića porekla od bika B
- Telad bika B imaće 10 funti (Lbs) više (nadmoći) pri zalučenju, dakle 10 (Lbs) funti razlike po teletu x 25 teladi godišnje x 4 godine x 1.50 USD / (Lbs) funta = 1500 USD nadmoći – boljeg ekonomskog efekta ako se koristi bik B
- Telad bika B imaće 25 funti (Lbs) više (nadmoći) na kraju tova, dakle dodatnih 25 (Lbs) funti po junetu x 25 junadi godišnje x 4 godine x 1.50 USD / (Lbs) funta = 3750 USD nadmoći – boljeg ekonomskog efekta ako se koristi bik B.
Poređenje bikova azličitih rasa korišćenjem koeficijenta EPD:
EPD koeficijenti su specifični za svaku rasu, stoga se bikovi mogu upoređivati samo unutar svoje rase koristeći EPD. Bik hereford rase koji ima koeficijent +50 WW nije jednak koeficijentu +50 WW za Angus bika. Dakle, koeficijent jednog bika Hereford rase se mora uporediti sa koeficijentom drugog bika iste rase. USDA Centar za istraživanje tovnih rasa, objavljuje godišnju publikaciju koja određuje faktore prilagođavanja za EPD različitih rasa. U sledećem tekstu će biti prikazana uporedna tabela EPD koeficijenata koji uključuju faktor prilagođavanja.
Indeksi – kompleksni selekcijski alati:
Mnoga udruženja, u zavisnosti od rase, pored EPD imaju i specifične indekse. Oni mogu biti od koristi u različitim kombinacijama meleženja. Indeksi su numerički, a dobijaju se kombinovanjem određenih vrednosti od ekonomskog značaja, odnosno njihovim učešćem u EPD brojčano ili procentualno. Osobine od ekonomskog značaja definišu se u okviru indeksa. Primeri indeksa u vezi sa krajnjim proizvodom uključuju $ vrednost, indeks vrednosti nakon odbijanja i vrednosti trupa (kod rase Angus) i Terminalni indeks (TI) koji procenjuje simentalske bikove (pri meleženju) za upotrebu na kravama Angus rase gde se svi potomcima prodaju na osnovu ocene njihovog kvaliteta. Majčinski indeks (Baldy Maternal index – BMI$) je indeks Hereford rase koji ukazuje na mogućnost maksimiziranja profita za komercijalne proizvođače u sistemu krava – tele pri rotacionom ukrštanju. Pojedinačna udruženja rasa nude podatke na osnovu svojih specifičnih ekonomskih selekcijskih indeksa.
Uzgajivači bikova ponekad zadržavaju svoj finansijski interes vezano za bikove koje prodaju. Najčešće je bik potpuno pod kontrolom kupca za korišćenje u prirodnom pripustu. Takođe uzgajivač može zadržati i određeno učešće u udelu proizvedenog semena, ako je kupac Centar u kom se proizvodi seme.
Zaključak:
Pored razmatranja EPD koeficejenta bika, njegovih performansi i pedigrea, priplodnjaka treba temeljno proceniti u pogledu vizuelnih osobina kao što su čvrstina, okvir, mišići, mesnatost, oblik rebara i njihov položaj. Mnogi uzgajivači, koji su potpuni ili delimični vlasnici semena koje je priplodnjak dao za potrebe VO, obezbeđuju onlajn video zapise i fotografije svake partije potomaka pre prodaje. Ovo može pružiti dodatnu informaciju pri izboru.
Uzgajivači, na aukcijama – prodajama, obično imaju i dodatne podatke koji su dostupni na dan prodaje. Oni mogu uključivati informacije koje nisu navedene u katalogu, kao što su mere skrotuma, ultrazvučni podaci trupa, trenutne mase, itd.
Postoji mnogo faktora koje treba uzeti u obzir prilikom kupovine priplodnog bika. Korišćenje EPD zajedno sa drugim dostupnim selekcijskim informacijama, kao i njegova vizuelna analiza je izuzetno važna u procesu donošenja odluke.
Preveo i prilagodio
Miroslav Ćirić, jun 2024